Ervaringsdeskundigheid is gebaseerd op het herstellen van levensontwrichtende situaties, en die zo inzetten dat een hulpvrager zich gesterkt voelt om zelf stappen te zetten in het herstel. Ervaringsdeskundigen hebben zelf iets zwaars meegemaakt in het verleden, waardoor zij intrinsiek beter aanvoelen wat iemand in een vergelijkbare positie doormaakt. Ervaringsdeskundigheid is bijzonder effectief in de hulp aan kwetsbaren en wordt steeds vaker ingezet om de maatschappelijke dienstverlening te verbeteren, om plannen te ontwikkelen of beleid aan te scherpen.
Tot nu wordt ervaringsdeskundigheid vooral ingezet binnen de ggz en verslavingszorg. Op het gebied van schulden en armoede valt nog terrein te winnen. Op deze pagina lees je meer over ervaringsdeskundigheid en hoe je het kan inzetten in de ondersteuning bij financiële redzaamheid.
Leefwereld versus systeemwereld
Ervaringsdeskundigheid ontstond in de geestelijke gezondheidszorg naar aanleiding van fundamentele kritiek op de hulpverlening: de ggz van toen sloot onvoldoende aan op de leefwereld en concrete behoeften van mensen met psychische problemen. De zorg zat vast in product-denken en was sterk hiërarchisch georganiseerd, de patiënt voelde zich een object van hulpverlening. Als antwoord hierop claimden cliënten meer zeggenschap. Ervaringskennis ging een belangrijke rol vervullen in de psychiatrie, de verslavingszorg en de maatschappelijke opvang – en van daaruit ontwikkelde ideeën zich snel. De visie op zorg ontwikkelde zich zo langzaam, van een lineair proces van genezen naar een doorgaand proces van herstellen. Ervaringsdeskundigen zijn niet genezen van hun ervaring, maar geven dat steeds beter een plek.
Ervaringsdeskundigen maken makkelijker contact met de gevoelswereld van hulpvragers, een wereld die soms ver afstaat van mensen die geen ontwrichtende gebeurtenissen hebben meegemaakt. Een ervaringsdeskundige heeft bijvoorbeeld meegemaakt hoe het is om schulden te hebben, depressief te zijn, een eetstoornis of een alcoholprobleem te hebben. Die ervaring is een unieke bron van kennis en biedt directe handvatten voor het omgaan met ziekte en voor handelen in wereld van professionals, zorginstellingen en maatschappelijk dienstverleners.
Ervaringskennis is subjectief – en ervaringen hebben we allemaal. Daarmee onderscheidt het zich van professionele en wetenschappelijke kennis: kennis waar subjectieve ideeën zoveel mogelijk worden uitgefilterd. Maar iets wat objectief een mug lijkt, kan subjectief toch als een olifant door je leven lopen. Neem het illustratieve voorbeeld van een thuissituatie waar brieven niet meer worden geopend en de post zich blijft opstapelen. Eigenlijk alleen de mensen die zelf in zo’n situatie hebben gezeten, weten hoe dat voelt – en hoe je in zo’n situatie hoop houdt op herstel.
Het punt dat voorvechters van de inzet van ervaringsdeskundigheid maken sluit aan bij de psychologie van de schaarste, zoals omschreven in het boek Schaarste: Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Schaarste veroorzaakt een tekort aan bandbreedte. Dit verklaart bijvoorbeeld het verlies aan langetermijnperspectief en de daardoor soms onverstandige (financiële) beslissingen die door arme mensen worden genomen. Mensen die persoonlijke ervaring hebben met armoede en schulden spelen een belangrijke rol in de bewustwording van zulke processen bij beleidsmakers en hulpverleners.
Inzetten van ervaringsdeskundigen bij schulden en armoede
De kracht van ervaringsdeskundigheid zit in de gelijkwaardige uitwisseling van ervaringen. Eigen ervaringen van herstel worden ingebracht, waarmee de hulpvrager vervolgens zelf aan de slag kan. De verhalen van ervaringsdeskundigen bieden mensen in de financiële problemen een perspectief. Een ervaringsdeskundige is een levend voorbeeld van iemand die er weer bovenop is gekomen, een voorbeeld van hoop, empowerment en het (her)vinden van eigen kracht.
Mensen die zelf ervaring hebben met armoede en schulden, zijn geschikt om anderen te ondersteunen in het herstel bij financiële problemen. Vaak zijn zij extra goed in staat te luisteren zonder vooroordeel, en signalen van terugval of verbetering snel te herkennen. De kracht van de ervaringsdeskundigen is dat zij, met respect voor de verschillen, de eigen ervaringen zó inbrengen, dat hulpvragers zich daarin kunnen herkennen. Zo kunnen hulpvragers zich erkend voelen en worden gemotiveerd tot herstel.
De belangrijkste valkuil voor ervaringsdeskundigen is om de eigen ervaringen te veel te projecteren op een hulpvrager. De beleving en context van een andere is vaak heel anders en het is een kunst om de eigen ervaringen op zo’n manier te vertellen, dat die er voor de ander toe doen. Hiervoor is interesse in iemands leefsituatie, beleving, ervaring en levensverhaal essentieel – net zoals dat voor iedere andere vrijwilliger geldt. Voor sommige ervaringsdeskundigen is het een valkuil om open te zijn over eigen ervaringen, of om eigen ervaringen te relativeren.
Zet een ervaringsdeskundige vrijwilliger bij voorkeur in bij hulpvragers die niet alleen praktische steun nodig hebben, maar die ook behoefte hebben aan (emotionele) steun bij de oorzaken van de financiële problemen, of in het omgaan met de gevolgen hiervan. Kijk tijdens de intake of er sprake is van bepaalde psychische problemen of sociale uitsluiting, en of die overeenkomen met de ervaringen van de ervaringsdeskundige.
De verhalen van ervaringsdeskundigen zijn ook leerzaam voor andere vrijwilligers, professionals en beleidsmakers binnen de organisatie. Mensen die ervaring hebben met schulden en armoede kunnen een rol hebben in trainingen, workshops of meedoen aan intervisiebijeenkomsten. De verhalen die zij daar inbrengen, kunnen een uniek licht schijnen op casussen die worden ingebracht. De ervaringen bieden stof tot nadenken en tot gezamenlijke reflectie.
